Tekstposters…van Proclamatie tot Loesje

In mijn passie voor oud drukwerk neemt mijn verzameling 'proclamaties, pamfletten en aankondigingen' een bijzondere plaats in. In al zijn eenvoud zijn het de oudste vormen van papieren aankondigingen die enkel uit tekst bestaan. Ze zijn één van de oudste communicatiemiddelen in de openbare ruimte. Je vond ze op openbare gebouwen of op straatborden. Kenmerkend voor deze tekstposters is actualiteit, tijdelijkheid en goedkoop te drukken. Ze hadden maar voor een zeer beperkte tijd een functie. Het mag feitelijk een wonder heten dat er nog exemplaren van overgebleven zijn. Zeker de oudere hadden vaak een achtergrond in wet en regelgeving en handhaving van orde. Pakweg de laatste 150 jaar kwamen daar andere maatschappelijke activiteiten bij. Los van hun betekenis is tevens op een prachtige wijze de ontwikkeling van de typografie zichtbaar in de letterstyling.
In dit artikel geef ik een klein historisch overzicht van de ontwikkeling van deze vorm van publieke communicatie. Me beperkend tot 'tekstposters' maak ik onderscheid in grofweg drie maatschappelijke terreinen waar ze op gericht waren: Openbare orde (overheid), Maatschappelijke (tegen)bewegingen en culturele activiteiten

De vroege periode
Het is niet te achterhalen wanneer sowieso de eerste aanplakbiljetten verschenen. Omdat aanvankelijk maar weinigen konden lezen zullen deze tekstaankondigingen ook maar heel langzaam hun intrede in het openbare leven hebben gedaan. Je zou kunnen stellen dat Luther in 1517 wellicht het startsein heeft gegeven voor openbare aankondigingen met zijn 95 stellingen op de kerkdeur van Wittenberg. Daarna zouden nog een aantal eeuwen lang de proclamatie het terrein van overheden blijven. Het was het medium voor het aankondigen van wetten, verordeningen en regelingen. Mijn oudste pamflet op dit terrein is die van de Amsterdamse Schuttery hierin werd een aankondiging voor de contributie van 1817 gedaan. Lijkt bedoeld voor een beperkte groep en of dit echt op straat heeft gehangen….? Uit circa 1850 heb ik een drietal pamfletten van 'English Republic' een ietwat merkwaardig republikeins Engels weekblad dat maar een kort leven was beschoren en zich schijnbaar wilde profileren als antimonarchistisch.


Schutterij 1816	English republic

Vanaf 1900
Een belangrijk deel van mijn collectie is uit de 20e eeuw, beginnend bij de periode rond WO I. Een prachtig voorbeeld van eenvoud is de éendagsposter van de Rotterdamse Maasbode met nieuwskoppen. Deze werden gebruikt op straatstandaards bij verkooppunten van de krant. Eveneens uit die jaren is het pamflet van de SDAP voor een demonstratie voor het algemeen kiesrecht.


Maasbode 1917	SDAP kiesrecht

Ook WO II heeft veel van dit soort postertjes voortgebracht. Berucht zijn de aankondigingen van de bezetter waarin zij hun meldingsplicht voor Joden of bekendmaking van terechtstellingen aankondigden. In mijn verzameling zit ook een curieus pamfletje van de boot Enkhuizen - Staveren waarin de waarschuwing voor beschietingen werd gedaan. Ook de Nederlandse overheid zette direct na de oorlog deze aanpak van tekstposters voort met hun oproep voor inleveren van vuurwapens. Zelfs in de jaren '50 zien we deze stijl aanpak nog terug in een eerste 'protestaffiche tegen atoomprojectielen'.


Oproep inleveren vuurwapens in 1945	Vroeg kernwapenprotest atoomprojectielen

Aankondigingen van festiviteiten
Culturele activiteiten werden vanaf circa 1875 met straatposters aangekondigd. De grotere, zoals feestweken of optochten vaak met kleurige affiches met afbeeldingen, maar we zien door de jaren heen ook veel tekstposters, vaak in zwart/wit of hooguit met één regel in kleur. Uit 1917 heb ik een aankondiging uit Den Haag met een uitgebreid programma, waarschijnlijk bedoeld als liefdadigheidsbijeenkomst om geld in te zamelen voor vluchtelingen of geïnterneerden in WO I.


Waarschuwing op boot	Concert in Dierentuin Den Haag in 1917

Nederland kende in de jaren tussen de wereldoorlogen veel kleine en grotere culturele activiteiten. Vaak lokaal met feestweken, een mix van optochten, sportactiviteiten en optredens. In de jaren '20 bloeide het avondleven op in Nederland en verschenen de eerste aankondigingen. Het was nog tot in de jaren '50 dat er een avondvullend programma werd geboden, de variété. Hiervan zijn tientallen aanplakbiljetten bekend. Vaak was het een reizend gezelschap van acrobaten, goochelaars en zangers die afwisselend optraden en het publiek zo een totaalprogramma boden. De avonden werden afgesloten met een optreden van een showorkest, soms nog met een zanger of zangeres, maar altijd gegarandeerd voor het afsluitende dansen.


Variete poster Carlo Pietro	Optreden Kid Dynamite 1943

Ook muziekoptredens kregen in meer en meer belangstelling en een voorbeeld is de aankondiging uit 1943 van Kid Dynamite, indertijd een pionier uit de Rotterdamse muziekwereld. De muziekwereld heeft sowieso lang gebruik gemaakt van rechttoe-rechtaan tekst posters. Veelal omdat de artiestennaam en datum/plaats de kern van de boodschap kon zijn.

Latere varianten
Denken we de logo's en beeldmerken weg, dan zijn de sportaffiches een grootgebruiker van de tekstposter. Vooral de aankondiging van voetbalwedstrijden wordt al jaren lang functioneel strak neergezet. Met clubs en datum vaak als enige boodschap deden ze dit al in de vroege jaren '20 en zien we dit tot heden ten dage herhaald. Een variant die niet onvermeld mag blijven zijn de bekende 'Loesje' posters, hetzij dan wel met geschreven teksten. Maar verder raakte de tekstaffiche langzaam zijn positie kwijt aan de creativiteit. Posterpubliciteit werd een business van onderscheiden en druktechnieken boden veel meer mogelijkheden om goedkoop illustraties en versieringen mee te drukken. De middenstand waren de laatste bronnen waar ik nog wel eens echte tekstposters aantref, hoewel ook hier al logo's te vinden zijn, zoals het Centra raambiljet uit circa 1960.

Heel enkele zien we nog een reclamecampagne waarin het fenomeen van de tekstposter nog een plaats krijgt. Zoals een aantal jaar geleden een raadselachtige korte zin in een groot wit vlak….geen verder informatie. Bleek een introductiecampagne van een nieuwe internetprovider te zijn. Wellicht juist om weer op te vallen tussen alle schreeuwerige, glossy en kleurrijke posters die heden ten dage vooral nog in bushokjes te zien zijn.
Belangstelling of wellicht aanbod van vooral antieke tekstposter…email: .
Gerry Broersma

Klik op de afbeeldingen voor vergroting van de foto of extra foto's